توضیحی درباره «تات» و...

اشاره :

کتاب «فرهنگ واژگان تاتی(شالی) نخستین کتابی ست که همراه با انبوه واژگان گرد آوری شده ، به تعداد مباحث اصلی و فرعی آن می پردازد. همانگونه که در پیشگفتار آن (به قلم حسین غلامی) آمده :

« چرایی کار ارائه شده ، نه از آن جهت است که کاری صورت گرفته باشد ، بلکه از آن جهت که کار وامانده ای را به دوش گرفته باشیم ، چرا که کارهای بازاری زیادی وجود دارند که می توان انجام داد، ولی این کاری است که باید خیلی پیش تر و بیشتر از این انجام می شد.

با عنایت به موقعیت های سیاسی ـ اجتماعی برون مرزی و داخلی پیش رو ، و تحولات فرهنگی و موقعیت های پیش آمده و میدان داری های غول آسای فرهنگ جهانی و بی تفاوتی علم داران بی قلم و خواب آلودگی قلم داران بی الم کنونی و وارفتگی واماندگان میدان فرهنگی ، کاری جز زدن عینک خوش خیالی و تماشای قلع و قمع و به دارآویختن پیشینه های فرهنگی در میادین به اصطلاح آزادی چیزی باقی نخواهد ماند. و اگر کمی دیرتر و کندتر انجام شود مانند آبی است به جوی رفته که بر نخواهد گشت . همان گونه که میراث هایی دیگر همراه با صاحبانشان از دست رفته اند ، ما و شما نیز هیچ گاه توان باز آوردنشان را نداشته و نداریم.»

مباحث اصلی کتاب که حاصل تلاش «ده سال گردآوری» مؤلفین بوده از اهمیت ویژه یی نیز برخوردار است . نام دکتر نصرالله پورمحمدی املشی، برای اهل قلم گیلانی علی الخصوص تالش چندان ناآشنا نیست و مقالاتی از ایشان در جراید شمال منتشر شده است  که سالیان دور در شهرستان شال سکونت داشته و دست کم 15 سال رئیس انجمن تات شناسی ایران ـ تاکستان و NGOیی به همین نام را مدیریت نموده است و یکی از بانیان اولین همایش بین المللی تات شنانی در سال1378 در تاکستان برگزار شده بوده و اکنون نیز به همراه یار دیرین خود حسین غلامی پژوهشگر تاریخ استان قزوین توانسته است به همراهی دیگر شاگردان پیرامونشان به تدوین این کتاب بپردازند.

این اثر ، خواندنی های فراوانی در بطن خود دارد و در 373 صفحه گالینگور و 11000تومان توسط انتشارات «رسانش» در تهران انتشار یافته است و برروی علم و پایه اصول زبان شناسی تدوین گردیده و اطلاعات گسترده یی را به پژوهشگران کنجکاوی که در این وادی سیر می کنند ارایه می دهد و برای دستیابی این کتاب شماره انتشارات آن شاید مثمر ثمر باشد : 09121309131

اما نکته یی که بسیار حایز اهمیت می باشد آن اصل موضوعی ست که پژوهشگران این چنینی و کتاب هایی که در رابطه با فرهنگ تات منتشر شده اند و هیچ بازتابی در این خصوص انعکاس نمی دهند اگر بر فرض این کتاب را یکی از آنسوی مرزی ها منتشر می نمودند آیا سکوت مرگبار سانسور باز اینگونه بود؟!وقتی که نوشته های مونتاژی سال های دور را از گوشه کنار پیدا می کنند و به نمایش می گذارند حال «توخود بخوان حدیث مفصل را در این مجمل»!

در پایان مقاله ی ( توضیحی درباره «تات» و «زبان تاتی») را از این کتاب به قلم استاد املشی گلچین نموده که خواندن آن برای اهل قلم گیلان خصوصن تالش خالی از لطف نخواهد بود:

تات کلمه ای است ترکی که به عناصر خارجی اطلاق شده است ، در فرهنگ لغات ترکی استانبولی و آذربایجانی در مورد این کلمه آورده اند ؛ جمعیت غیر ترک زبان مقیم آذربایجان و مناطق ترک نشین را تات گویند. یا به به بعضی از مردم غیر ترک مانند کُردهای بعضی نقاط آذربایجان که تحت حکومت فرمانروایان قدیم ترک می زیسته اند ، در مقام تحقیر تات گفته اند .مینورسکی از قاموس عثمانی می گوید ، از یک واژه ترکی گرفته شده است و به معنی سفیل و سرگردان است که مترادف تاجیک آمده است .

بررسی های اجمالی نشان می دهد ، آن چه در باره تات آورده اند ، بیانگر استفاده کلی و مبهم واژه «تات» است که به شدت تحت تأثیر مسایل تاریخی به خصوص اقتدار و تسلط ترک ها در ایران بوده است ؛ این واژه اولین بار در کتیبه «اروخون» به کار رفته است . و وامبری اولین کسی بود که متوجه «تات» شد سپس تامسون ، تات موجود در کتیبه را معادل «خارجی ها در کشور» دانست.

مولانا جلال الدین رومی نیز در اشعار ترکی خود «تات» را برای ایرانیان و هم زبانان آنان به کار برده است و می گوید:اگر تات ساک و گر روم ساک و گر ترک / زبان بی زبانان را بیاموز

 ژان دوپلان کاربن ، نخستین سفیر واتیکان در دربار مغول ، از کشورها و اقوامی که مغول بر آن چیره شده نام ایران و تات را آورده است و به نظر می رسد منظور از تات همان مسلمان قفقاز باشند پیتر دلاواله که در عصر صفوی از ایران دیدن کرده و از سال 1617م الی 1623م به مدت شش سال در ایران به سر برده است ، واژه تات را به معنی ، گریزان از جنگ و رعیت دانسته و آن را در مقابل قزلباشان ، در مورد ایرانیان اصیل و قدیمی به کاربرده است : « مردمان عجمی مسلمان فعلی اولاد ایرانیان باستان هستند که دین خود را پس تسلط اعراب تغییر داده اند و به این افراد تات هم می گویند که به معنی گریزان از جنگ و رعیت می باشند...».

این سفرنامه نویس اروپایی ، در ادامه جامعه ایران عصر صفوی را به طور کلی به دو طبقه یا دسته ؛ قزلباش (ترکان) و تات (ایرانیان اصیل) تقسیم نموده است و در طبقه تات ها از این گروه ها یا اقشار یاد می کند؛ رعایا و بزرگان و ثروتمندان میرزاها که همان نویسندگان باشند.

در حدود 70 سال بعد ، انگلبرت کمبفر سیاح دیگر اروپایی بود که از ایران دیدن نمود . او نیز جامعه ایران را به دوگروه ترک (قزلباش) و تات(ایرانیان اصیل) تقسیم می کند ، و در مورد آنان می گوید: «قزلباش ها سخت به خود می بالند و به مردم بومی این سرزمین که آن ها را تاجیک ، تازیک یا به طور خلاصه «تات» می نامند، به دید تحقیر می نگرند، معنی تاجیک در اصل چیزی بود مانند تازیان یا تازی زادگان».

از گفته کمبفر علاوه بر ایرانی الاصل بودن تات ها دو نکته دیگر نیز قابل درک است » اول اینکه تات و تاجیک یا تاجیک هر سه به یک معنی و مفهوم بوده است ، نوشته های محققین معاصر درباره عصر صفوی نیز این موضوع را تایید می کنند ، چنان که در کتاب «ایران عصر صفوی» مردم این دوره را به دوگروه تقسیم نموده اند ؛ یکی تاجیک (غیر ترک) که اهل قلم بودند و دیگری قزلباش (ترک) که اهل شمشیر بودند. و تجاوز هر کدام به قلمرو دیگری سبب رنجش آن ها می شد. یا نویسنده ی دیگری نظام عصر صفوی را نظامی اقطاعی شمرده است که در آن قزلباش های ترک نژاد دارای وصفی ممتاز بودند و از نجبای جنگ آور محسوب می شدند ، در حالی که توده تاجیک (ایرانی الاصل ) به زراعت و دام داری روزگار می گذراندند ، و یا به تجارت و صنعت گری سرگرم بودند و افراد تحصیل کرده آن ها مناصب عالی کشوری و روحانی را متقبل می شدند و معمولاً مناصب و مقامات شیعی نیز در دست تاجیک ها بود. از همین منظر است که ضرب المثل ترکی «بوسوز هیچ تاتین کتابندا یوخدو» یعنی این حرف در کتاب هیچ تات نیست  مصداق می یابد . زیرا ایرانیان با استعداد درخشان و پیشینه تاریخی که داشتند ، جایگاه علمی و اداری خاصی در دربار ترکان پیدا می کنند و معنی و مفهوم «تات» را از مفهوم تحقیر و تصغیری که داشت به مفهوم ایرانی و اهل کتاب تغییر می دهند. به طوری که «دانا بودن تات یا ایرانی» حتی در زبان ترکی نیز معروف می شود. پس از سه مرتبه تغییرو تحول حکومتی در ایران «ادوارد پولاک» ایرانیان را از نظر تبار به دو دسته تقسیم نموده است : یکی فارس ها و مادها و دیگری ترک. او می گوید ، به این دوقوم ایرانی (پارس ها و مادی ها) در ترکستان و افغانستان تاجیک و در هندوستان به اسم پارسی می نامند.

نکته دومی که از گفته کمبفر برداشت می شود ، این است که معنی تات یا تاجیک چیزی شبیه به تازی یا تازی زادگان است نه خودتازی یا تازی زاده . و آن به این معنی است که ایرانیان برای تحقیر اعراب به آن ها تازی می گفتند و به همین صورت ترک ها نیز برای تحقیرایرانیان به این ها «تات» می گفتند.

احسان یارشاطر می گوید، تاتی به لهجه هایی از زبان های ایرانی گفته می شود (به استثنای مردمی که فارسی با کردی صحبت می کنند) . او در آخرین اظهار نظر خویش پیشنهاد می کند ، به جای زبان ترکی تاتی بهتر است بگوییم زبان مادی . چنان چه دیاکونوف نیز زبان تاتی را مانند طالشی ، مازندرانی و گیلکی از بقایای زبان هند و اروپایی می شناسد که ابتدا زبان ماد شرقی بوده است و با این که در لهجه های مزبور از لحاظ منشاء لغوی سهم فارسی فوق العاده زیاد است ، ولی این زبان کاملاً مبنی و مایه مادی خود را حفظ کرده است. احمد کسروی اولین محقق ایرانی بود که درباره زبان گذشته آذربایجان تحقیقی مستدل و مستندی ارائه داد و تاتی را آذری نامید.و پس از او پژوهش گران دیگراز جمله دکتر «منوچهر مرتضوی» تمام گویش های ایرانی آذربایجان را آذری خوانده اند . او ظاهراً این گویش را از زنجان تا آذربایجان و ارومیه و گرینگان به نام آذری معرفی می کند و مترادف آذری را به شرح ذیل بر شمرده است ؛ آذری،آذری فهلوی ، فهلوی آذری ،  آذرید، فارسی (از باب اطلاق عام) رازی و شهری . دکتر کاتبی نیز در توضیح آذری و تاتی می گوید : نام گذاری آذری از سوی خود ایرانیان صورت پذیرفته است ولی تاتی نامی است که ترکان ماوراء النهر به فارسی زبانان و ایرانیان داده اند.

چنان که گفتیم علت این نام گذاری های متفاوت و بعضاً استعمال یا کاربرد این واژه ها به صورت جزئی یا کلی به خاطر توجه نکردن به سیر تاریخی کاربرد واژه تات هم از نظر معنی و هم از نظر موارد استعمال می باشد. زیرا پس از صفویه و بعد از فروپاشی نظام سیاسی و اجتماعی حاکم ، صف بندی ها و مرزبندی های سیاسی ، اداری و نظامی حاکم بر جامعه نیز فروریخت و نظام قشون و اداری ایران از ترکیب ناهمگونی تشکیل شد که دیگر قابل تمیز دادن به دو گروه ترک و تات (تاجیک) نبود ، پس از چندی در دوره قاجاریه ، حکومت مرکزی و فراگیری در ایران به وجود آمد ، زبان فارسی مورد توجه قرار گرفت (به استثنای دوره کوتاه آقامحمدخان) و به مرور زمان زبان ها و لهجه های مردم هر منطقه یا ایالت به نام همان ایالت یا منطقه معروف شدند مانند ، لری ، کردی ، گیلکی، مازندرانی، اصفهانی، شیرازی و... .

اما در دوره صفویه زبان های شمال غربی تحت حوادث خاصی قرار گرفتند از قبیل ازدیاد قبایل ترک پیروان صفوی در این منطقه ، دشمنی سختی که بین ایرانیان و عثمانیان پدید آمد ، عثمانی ها بارها به آذربایجان هجوم آوردند و حتی چندین نوبت تبریز را تصرف کردند، از طرف دیگر زبان سیاست و زبان رایج دربار ، ترکی بود و با سابقه تاریخی که ترک ها در این منطقه داشتند ، زبان ها ولهجه های منطقه شمال غربی ایران به ترکی تغییر نمود .بعد از این ترکی زبان رایج شهرها و روستاهای این منطقه شد و هم چنان به پیشروی خود ادامه داد. چنان چه بنابر گزارش شاردن زبان مردم ابهر فارسی بود اما فارسی متداول در ابهر و نقاط مجاور آن را بسیار خشن و ناهنجار توصیف کرده است . به احتمال قوی زبان مردم ابهر نیز لهجه ای از زبان تاتی (آذری) بود که به مرور زمان مغلوب زبان ترکی شده است . بنابراین می توان گفت زبان تاتی همان ماندرگارها و یادگارهای نیم زبان های شمال غربی ایران است که بعد از صفویه ، در روستاها و مناطق دور دست ، همچنان بدان صحبت می شد و در بعضی موارد نیز این یادمان زبانی را به نام همان روستا نامیده اند ، مانند : هرزنی ، چالی و... تات به کسانی می گویند که به این زبان صحبت می کنند.